[Massacre of Europeans in the island of Cebu, including Duarte Barbosa and twenty-five shipmates.]
[Humabon’s men kill a number of the expedition’s members at a banquet.]
[11- Cebu, Philippines- Bohol Island- Ponglao- Mindanao- Kagayan Island- Palawan Island- Brunei
Departure on May 1, 1521- Arrival on July 9, 1521]
En la mañana del miércoles 1° de mayo, el rey envió a decir a los comandantes que tenía preparado un presente de pedrerías para el rey de España, y que para entregárselo les rogaba que ese día fuesen a comer con él con algunos de los de su séquito. Fueron, en efecto, en número de veinticuatro, entre quienes estaba nuestro astrólogo, llamado [Andrés de] San Martín de Sevilla, no habiendo ido yo por tener la cara hinchada a causa de una herida en la frente, producida por una flecha envenenada. Juan Carvallo y el preboste regresaron inmediatamente a las naves, suponiendo a los indígenas de mala fe, porque habían visto, según decían, que el personaje que había sanado milagrosamente se había llevado al capellán a su casa. Apenas acababan de decimos esto, cuando oímos gritos y clamores, y habiendo inmediatamente levado anclas, nos aproximamos con las naves a tierra, disparando sobre las casas varios tiros de bombarda. Vimos entonces que Juan Serrano, herido y atado, era conducido hacia la playa, desde donde nos suplicaba que no disparásemos más, porque sin eso, según decía, lo matarían. Preguntámosle qué había sido de sus compañeros y del intérprete, contestándonos que habían sido todos degollados, con excepción de este último, que se había unido a los isleños. Conjurónos que le rescatásemos por mercaderías; pero Juan Carvallo, aunque era su compadre, en unión de algunos otros, rehusaron tratar de su rescate, prohibiendo a las chalupas que se aproximaran a la isla; porque el mando de la escuadra le pertenecía por la muerte de los dos comandantes. Juan Serrano continuaba implorando la piedad de su compadre, asegurando que sería muerto en el momento en que nos hiciésemos a la vela; y viendo al fin que sus lamentos eran inútiles, se puso a imprecar y rogó a Dios que a la hora del juicio final pidiese cuenta de su alma a Juan Carvallo, su compadre. Pero no fue escuchado, y partimos sin que después hayamos tenido noticia alguna acerca de su vida o de su muerte.
La isla de Zubu es grande, y tiene un buen puerto con dos entradas, una al oeste y la otra al este nordeste. Está situada a 10° de latitud norte y a 154 de longitud de la línea de demarcación. En esta isla fue donde antes de la muerte de Magallanes tuvimos noticias de las islas Molucas.
[103] On Wednesday morning, the first of May, the Christian king sent word to the commanders that the jewels that he had promised to send to the king of Spain were ready, and that he begged them and their other companions to come to dine with him that morning, when he would give them the jewels. Twenty-four men went ashore, among whom was our astrologer, San Martin of Seville. I could not go since I was all swollen from a wound from a poisoned arrow I had in the forehead. João Carvalho and the constable returned, and told us that they saw the man who had been cured by a miracle take the priest to his house; and for this reason they had left that place, because they suspected some evil. Scarcely had they spoken those words when we heard loud cries and lamentations. We immediately weighed anchor and, discharging many mortars into the houses, drew in nearer to the shore; while discharging [our pieces], we saw João Serrão in his shirt bound and wounded, crying to us not to fire any more, for the natives would kill him. We asked him whether all the others and the interpreter were dead. He said that they were all dead except the interpreter. He begged us earnestly to ransom him with some of the merchandise; but João Carvalho, his boon companion, [and others] would not allow the boat to go ashore, so that they might remain masters of the ships. But João Serrão, still weeping, asked us not to set sail so quickly, for they would kill him, and he swore to God that on Judgment Day he would demand the soul of João Carvalho, his comrade. We immediately departed; I do not know whether he died or survived.
[104] In that island are found dogs, cats, rice, millet, panicum, sorghum, ginger, figs, oranges, lemons, sugar cane, garlic, honey, coconuts, chiacare, gourds, flesh of many kinds, palm wine, and gold. It is a large island, and has a good port with two entrances, one to the west and the other to the east northeast. It lies in ten degrees of latitude toward the Arctic Pole, and in a longitude of one hundred and sixty-four degrees from the line of demarcation, and its name is Cebu. We heard word of Molucca there before the death of the captain-general. Those people play a violin with copper strings.
[105] Words of those heathen people:
1] For man lac
2] For woman paranpoan
3] For young woman beni beni
4] For married woman babay
5] For hair boho
6] For face guay
7] For eyelids pilac
8] For eyebrows chilei
9] For eye matta
10] For nose ilon
11] For jaws apin
12] For lips olol
13] For mouth baba
14] For teeth nipin
15] For gums leghex
16] For tongue dilla
17] For ears delengan
18] For throat liogh
19] For neck tangip
20] For chin silan
21] For beard bonghot
22] For shoulders bagha
23] For the back licud
24] For breast dughan
25] For body tiam
27] For arm botchen
28] For elbow sico
29] For pulse molanghai
30] For hand camat
31] For the palm of the hand palan
32] For finger dudlo
33] For fingernail coco
34] For navel pusut
35] For the male member utin
36] For testicles boto
37] For the female nature billat
38] For intercourse with women tiam
39] For buttocks samput
40] For thigh paha
41] For knee tuhud
42] For shin bassag bassag
43] For the calf of the leg bitis
44] For ankle bolbol
45] For heel tiochid
46] Fore sole of the foot lapa lapa
47] For gold balaoan
48] For silver pilla
49] For brass concach
50] For iron butan
51] For sugar cane tube
52] For spoon gandan
53] For rice bughax baras
54] For honey deghex
55] For wax talho
56] For salt acin
57] For wine tuba nio nipa
58] For to drink minuncubil
59] For to eat macan
26] For armpit ilot
60] For hog babui
61] For goat candin
62] For chicken monoch
63] For millet humas
64] For sorghum batat
65] For panic grass dana
66] For pepper manissa
67] For cloves chianche
68] For cinnamon mana
69] For ginger luia
70] For garlic laxima
71] For oranges acsua
72] For eggs itlog
73] For coconut lubi
74] For vinegar zucha
75] For water tubin
76] For water claio
77] For smoke assu
78] For to blow tigban
79] For balances tinban
80] For weight tahil
81] For pearl mutiara
82] For mother of pearl tipay
83] For pipe (a musical instrument) subin
84] For disease of St Job alupalan
85] Bring me palatin comorica
86] For certain rice cakes tinapai
87] Good maiu
88] No ti da le
89] For knife capal sundan
90] For scissors catle
91] For to shave chunthinch
92] For a well-adorned man pixao
93] For linen balandan
94] For the cloth with which they cover themselves abaca
95] For hawk’s bell colon colon
96] For paternosters of all tacle
97] For comb cutlei missamis
98] For to comb monssughud
99] For shirt sabun
100] For sewing needle daghu
101] For to sew mamis
102] For porcelain mobuluc
103] For dog aian ydo
104] For cat epos
105] For their scarves gapas
106] For glass beads balus
107] For come here marica
108] For house ilaga balai
109] For timber tatamue
110] For the mats on which they sleep tagichan
111] For palm mats bani
112] For their leaf cushions ulunan
113] For wooden platters dulan
114] For their God Abba
115] For sun adlo
116] For moon songhot
117] For star bolan binthun
118] For dawn mene
119] For morning uema
120] For large cup tagha
121] For big bassal
122] For bow bossugh
123] For arrows oghon
124] For shield calassan
125] For quilted garments used for fighting baluti
126] For their daggars calix baladao
127] For their cutlasses campilan
128] For spear bancau
129] For like tuan
130] For figs (bananas) saghin
131] For gourds baghin
132] For the cords of their violins gotzap
133] for river tau
134] For fishing net pucat laia
135] For small boat sampan
136] For large canes cauaghan
137] For the small ones bonbon
138] For their large boats balanghai
139] For their small boats boloto
140] For crabs cuban
141] For fish icam yssida
142] For coloured fish panapsapan
143] For another red fish timuan
144] For another (kind of fish) pilax
145] For another (kind of fish) cimaluan
146] For all the same siama siama
147] For a slave bonsul
148] For gallows boll
149] For ship benaoa
150] For a king or captain- general raia
Numbers:
151] One uzza
152] Two dua
153] Three telo
154] Four upat
155] Five lima
156] Six onom
157] Seven pitto
158] Eight gualu
159] Nine ciam
160] Ten polo
Pagsapit nang umaga ng Miyerkoles, unang araw ng Mayo, nagpadalá ng mensahe ang Kristiyanong hari sa mga komandante na handa na ang mga hiyas na ipinangako niyang ipapadalá sa hari ng España, at na nagmamakaawa siyá sa kanilá at ibá pa niláng kasamahan na samáhan siyáng kumain noong umagang iyon, kung kailan niya ibibigay ang mga hiyas sa kanilá. Dalawampu at apat na tauhan ang dumaong, kabílang ang aming astrologong si San Martin de Sivilla. Hindi ako nakasáma dahil namamaga ang buong katawan dahil sa sugat na natamo sa mukha sa isang panang may lason. Bumalik si Johan Carvaio at ang pulis at sinabihan kaming nakita nilá ang laláking ginamot ng isang himala na dinalá ang pari sa kaniyang bahay. Dahil dito, nilisan nilá ang lugar dahil naghinala siláng mayroong kasamaan. Pagkasabi pa lámang nilá ng mga salitâng ito nang narinig namin ang malalakas na sigaw at panaghoy. Kaagad kaming nagtaas ng angkla at lumapit sa dalampasigan hábang nagpapaputok ng maraming kanyon. Hábang ginagawa ito, nakita namin si Johan Serrano sa kaniyang kamisetang nakatali at sugatán, sumisigaw sa aming huwag nang magpaputok, kung hindi ay papatayin siyá ng mga katutubo. Tinanong namin siyá kung patay na ang lahat ng ibá at ang tagasalin. Sinabi niyang patay na siláng lahat maliban sa tagasalin. Marubdob siyáng nagmakaawa sa aming tubusin siyá gamit ang ilan sa mga kalakal; ngunit ayaw nang payagan ni Johan Carvaio, ang kaniyang matalik na kaibigan, [at ibá pa] na dumaong ang bangka upang manatili siláng mga pinunò ng mga barko. Ngunit kahit tumatangis na nakiusap sa amin si Johan Serrano na huwag kaming maglayag kaagad, sapagkat papatayin nilá siyá, at sinabing ipinagdasal niya sa Panginoon na iligtas ang kaluluwa ni Johan Carvaio, ang kaniyang kaibigan, sa araw ng paghahatol, kaagad kaming umalis. Hindi ko alam kung patay na siyá o buháy pa.
Matatagpuan sa islang iyon ang mga áso, pusa, palay, millet, panicum, batad, luya, bunga, kahel, limon, tubo, bawang, pulut-pukyutan, buko, nangka, gourd, maraming uri ng laman, alak ng niyog, at bulawan. Malaki itong isla at mayroong mainam na pantalan na may dalawang bukana—isa sa kanluran at ang kabila sa silangan hilagang-silangan. Matatagpuan ito sa latitud na 10 digri patúngong Polong Arctico, at sa longhitud na isandaan at animnapu at apat mula sa guhit ng demarkasyon. Zubu ang pangalan nitó. Narinig namin ang tungkol sa Maluco doon bago ang pagpanaw ng kapitán-heneral. Tumutugtog ang mga tao nitó ng isang biyolin na may mga kuwerdas na copper.
Salita ng mga paganong táong iyon
Para sa Laláki lac
para sa Babae paranpaon
para sa Dalaga beni beni
para sa Ginang babay
para sa Buhok boho
para sa Mukha guay
para sa mga Talukap ng mata pilac para sa mga Kilay chilei
para sa Mata matta
para sa Ilong ilon
para sa mga Panga apin
para sa mga Labì olol
para sa Bibig baba
para sa mga Ngipin nipin
para sa mga Gilagid leghex
para sa Dila dilla
para sa mga Tainga delengan
para sa Lalamunan liogh
para sa Leeg tangip
para sa Babà queilan
para sa Balbas bonghot
para sa mga Balikat bagha
para sa Gulugod licud
para sa Dibdib dughan
para sa Katawan tiam
para sa Kilikili ilot
para sa Braso botchen
para sa Siko sico
para sa Pulso molanghai
para sa Kamay camat
para sa Palad ng kamay palan
para sa Daliri dudlo
para sa Kuko coco
para sa Pusod pusut
para sa Titi utin
para sa mga Bayag boto
para sa Puki billat
para sa Pakikipagtalik sa mga babae jiam
para sa Puwit samput
para sa Hita paha
para sa Tuhod tuhud
para sa Lulod bassag bassag
para sa Alak-alakan ng binti bitis
para sa Bukong-bukong bolbol
para sa Sakong tiochid
para sa Talampakan lapa lapa
para sa Bulawan balaoan
para sa Pilak pilla
para sa Tanso concach
para sa Bakal butan
para sa Túbo tube
para sa Kutsara gandan
para sa Bigas bughax baras
para sa Pulut-pukyutan deghex
para sa Pagkit talho
para sa Asin acin
para sa Alak tuba nio nipa
para sa Uminom minuncubil
para sa Kumain macan
para sa Baboy babui
para sa Kambing candin
para sa Manok monoch
para sa Millet humas
para sa Batad batbat
para sa Panicum dana
para sa Paminta manissa
para sa mga Klabo chianche
para sa Sinamomo mana
para sa Luya luia
para sa Bawang laxuna
para sa mga Kahel acsua
para sa Itlog silog
para sa Buko [o Niyog?—PYK] lubi
para sa Sukà zlucha
para sa Tubig tubin
para sa Apoy clayo
para sa Usok assu
para sa Hipan tigban
para sa Panimbang tinban
para sa Bigat tahil
para sa Perlas mutiara
para sa Madre Perla tipay
para sa Pipa [isang instrumentong musikal] subin
para sa Sakit ni San Job alupalan
para sa Dalhin sa Akin palatin comorica
para sailang uri ng keyk na gawa sa Kanin tinapai
Mabuti main
Hindi tidale
para sa Kutsilyo capol, sundan
para sa Gunting catle
para sa Ahitin chunthinch
para sa isang Laláking angkop ang palamuti pixao
para sa Linen balandan
para sa Telang ipinapantakip nilá sa kaniláng sarili abaca
para sa Hawk’s hell coloncolon
para sa mga Ama Namin ng lahat ng uri tacle
para sa Suklay ctlei, missamis
para sa Suklayin monssughud
para sa Kamiseta sabun
para sa Karayom daghu
para sa Tahiin mamis
para sa Porselana mobuluc
para sa Áso aian, ydo
para sa Pusa epos
para sa kaniláng mga Bandana gapas
para sa mga Salaming Butil balus
para sa Halika dito marica
para sa Bahay ilaga, balai
para sa Troso tatamue
para sa mga Banig na tinutulugan nilá tagichan
para sa mga Banig na niyog para sa kaniláng mga unan na gawa sa mga dahon uliman
para sa mga Kahoy na plato dulan
para sa sa kaniláng Panginoon abba
para sa sa Araw adlo
para sa Buwan songhot
para sa Bituin bolan, bunthun
para sa Bukang-liwayway mene
para sa Umaga uema
para sa Kopa tagha
para sa Búsog bossugh
para sa Palaso oghon
para sa Kalasag calassan
para sa mga tinahing Kasuotang ginagamit sa laban baluti
para sa mga punyal calix, baladao
para sa kaniláng mga Cutlass campilan
para sa Sibat bancan
para sa Gusto tuan
para sa mga Bunga
[mga saging] saghin
para sa mga Gourd baghin
para sa mga Kuwerdas ng kaniláng mga biyolin gotzap
para sa Ilog tau
para sa Lambat na pangisda pucat, laia
para sa maliit na Bangka sampan
para sa malalakíng Tungkod cauaghan
para sa maliliit nitó bonbon
para sa malalakí nilang Bangka balanghai
para sa maliliit niláng Bangka boloto
para sa mga Alimango cuban
para sa Isda icam, yssida
para sa isang Isda na balót sa kulay panapsapan
para sa isa pang pula[ng Isda] timuan
para sa isa pa[ng uri ng Isda] pilax
para sa para sa isa pa[ng uri ng Isda] emaluan
Parehas lahat siama siama
para sa isang Alipin bonsul
para sa Gallows bolle
para sa Barko benaoa
para sa isang Hari o isang Kapitán-heneral raia
Mga Bílang
Isa uzza
Dalawa dua
Tatlo tolo
Apat upat
Lima lima
Anim onom
Pito pitto
Walo gualu
Siyam ciam
Sampu polo