[At this time, the Concepción is abandoned. Only about 110 men still survive. João Carvalho was elected captain-general.]
[The rest of the expedition immediately leave Cebu and reach Bohol waters.]
[Off Bohol, Juan Carvalho becomes the new captain-general of the expedition aboard the Trinidad and orders the burning of the Concepcion. Gonzalo Gomez de Espinosa is promoted captain of the Victoria.]
LIBRO III
DESDE LA PARTIDA DE ZUBU HASTA LA SALIDA DE LAS ISLAS MOLUCAS
Abandonamos la isla de Zubu y fuimos a fondear hacia la punta de una isla llamada Bohol, que dista de aquella dieciocho leguas; y viendo que nuestras tripulaciones, disminuidas por tantas pérdidas, no eran suficientes para las tres naves, determinamos quemar la Concepción, después de haber trasladado a las otras todo lo que podía sernos útil. Dejamos entonces el cabo al sud sudoeste y costeamos una isla llamada Panilongon, donde los hombres son negros como los etíopes.
Siguiendo nuestra derrota, arribamos a una isla que se llama Butuán, donde fondeamos. El rey de la isla vino a nuestra nave, y para darnos una prueba de amistad y de alianza, se sacó sangre de la mano izquierda y se tiñó con ella el pecho y la punta de la lengua, en cuya ceremonia le imitamos. Cuando abandonó el buque, me fui solo con él a visitar la isla. Entramos en un río donde encontramos varios pescadores, que ofrecieron pescado al rey, quien, como todos los habitantes de esta isla y de las vecinas, andaba desnudo, cubriendo sólo sus órganos genitales con un pedazo de tela, que después también se quitó. Los notables de la isla que le acompañaban hicieron otro tanto, tomando en seguida los remos y bogando a la vez que cantaban. Pasamos a lo largo de varias habitaciones construidas a orilla del río, y como a las dos de la mañana llegamos a la casa del rey, situada a dos leguas de distancia del desembarcadero.
Al entrar en la casa se nos salió a recibir con antorchas hechas de juncos y hojas de palmera enrolladas y llenas de la goma llamada anime. En tanto que se preparaba nuestra cena, el rey, en unión de dos de sus jefes y de otras tantas de sus mujeres, bastante bonitas, sin haber probado nada, se bebieron un gran vaso lleno de vino de palmera. Se me invitó a beber como ellos, pero me excusé diciendo que había cenado ya, y así no bebí más que una vez. Cuando bebían ejecutaban la misma ceremonia que el rey de Massana. Se sirvió la cena, compuesta sólo de arroz y pescado muy salado, en tazones de porcelana. Comían el arroz a guisa de pan, el cual cuecen poniendo en una olla de greda, parecida a nuestras marmitas, una gran hoja que cubre enteramente el interior del vaso, en el cual echan el agua y el arroz, tapándolo en seguida. Se deja hervir el todo hasta que el arroz haya adquirido la consistencia de nuestro pan y lo sacan después por trozos. Así es como cuecen el arroz en estos parajes.
Concluida la cena, el rey hizo traer una estera de cañas, una de palmera y una almohada de hojas, lecho en que me acosté con uno de los jefes. El rey fue a dormir a otra parte con sus dos mujeres.
Al día siguiente, mientras se preparaba la comida, fui a dar un paseo por la isla, entrando en varias casas, edificadas como las de las otras islas que habíamos visitado, donde vi cierto número de utensilios de oro, pero muy pocos víveres. Regresé a casa del rey, donde comimos arroz y pescado.
Por medio de señales conseguí expresar al rey el deseo que tenía de ver a la reina, significándome de la misma manera que consentía en ello encaminándonos entonces hacia la cima de una montaña, donde reside aquélla. Al entrar le hice mi reverencia, que ella me devolvió, sentándome a su lado, mientras se ocupaba en fabricar esteras de palmera para una cama. Toda su casa estaba provista de vasos de porcelana, colgados de las paredes. Se veían también cuatro timbales, uno muy grande, otro mediano y dos pequeños, con los cuales la reina se entretenía tocando. Tenía para su servicio una cantidad de esclavos de ambos sexos. Después de despedirnos, regresamos a la habitación del rey, quien nos ofreció un almuerzo de cañas de azúcar.
Encontramos en esta isla cerdos, cabras, arroz, jengibre y todo lo que habíamos visto en las otras. Lo que en ella abunda más, sin embargo, es el oro.
Me señalaron varios valles, dándome a entender por gestos que había en ellos más oro que cabellos teníamos en la cabeza, pero que no conociendo el uso del hierro, era muy dificultoso explotarlo, como en efecto no lo explotaban.
Después de mediodía, habiendo indicado que quería regresar a bordo, el rey quiso acompañarme en el mismo balangay con algunos de los principales de la isla. Mientras descendíamos por el río, divisé en un montículo, hacia la mano derecha, tres hombres colgados de un árbol, y habiendo preguntado lo que eso significaba, se me contestó que eran malhechores.
Esta parte de la isla, que se llama Chipit, es una continuación de la misma tierra de Butuán y Calagán; está más acá de Bohol y confina con Masan. El puerto es bastante bueno y se halla situado hacia el grado 8 de latitud norte, a 167 de longitud de la línea de demarcación y a cincuenta leguas de Zubu. Al noroeste queda la isla de Lozón, de la cual dista dos jornadas. Esta es grande y a ella llegan para comerciar todos los años de seis a ocho juncos de los pueblos llamados Lequíes. En otro lugar hablaré de Chipit.
[106] At a distance of eighteen leagues from that island of Cebu, at the head of the other island called Bohol, we burned in the midst of that archipelago the ship Concepción, for too few of us remained to man it, and we supplied the two other ships with the best of its contents. We laid our course toward south-south-west, coasting along the island called Panglao, in which there are black men like those of Ethiopia. Then we came to a large island, whose king, in order to make peace with us, drew blood from his left hand, marking his body, face, and the tip of his tongue with it as a token of the closest friendship. We did the same.. I went ashore alone with the king in order to see that island. We had no sooner entered a river than many fishermen offered fish to the king. Then the king removed the cloths that covered his private parts, as did some of his chiefs; and, singing, began to row. Passing by many dwellings that were upon the river, we reached the king’s house two hours after nightfall. The distance from the beginning of the river where our ships were to the king’s house was two leagues.
When we entered the house, they came to meet us with many torches of cane and palm leaves. These torches were of the anime, of which mention was made above. While the supper was being prepared, the king with two of his chiefs and two of his beautiful women drank a large jar of palm wine without eating anything. I, excusing myself as I had supped, would only drink but once. In drinking they observed all the same ceremonies that the king of Mazaua did. Then the supper was brought in, consisting of rice and very salty fish, served in porcelain dishes: they ate their rice as if it were bread. They cook the rice in the following manner. They first put a large leaf in an earthen jar like our jars, so that it lines all of the jar; then they add the water and the rice, and after covering it, allow it to boil until the rice becomes as hard as bread; then they take it out in pieces. Rice is cooked this way throughout those districts. When we had eaten, the king had a reed mat and another of palm leaves, and a leaf pillow brought in so that I might sleep on them. The king and his two women went to sleep in a separate place, while I slept with one of his chiefs.
[107] When day came and until the dinner was brought in, I walked about that island. I saw many articles of gold in those houses but little food. After that we dined on only rice and fish. At the conclusion of dinner, I asked the king by signs whether I could see the queen; he replied that he was willing. We went together to the summit of a lofty hill, where the queen’s house was located. When I entered the house, I made a bow to the queen, and she did the same to me. I sat down beside her, as she was making a sleeping mat of palm leaves. In the house there was hanging a number of porcelain jars and four metal discs for playing upon, one of which was larger than the second, while the other two were still smaller. There were many male and female slaves who served her. Those houses are constructed like those already mentioned. Having taken our leave, we returned to the king’s house, where the king had us immediately served with refreshments of sugar cane.
[108] The most abundant product of that island is gold (they showed me certain large valleys, making me a sign that the gold there was as abundant as the hairs of their heads), but they have no iron with which to dig it, nor do they care to go to the trouble [to get it]. That part of the island belongs to the same land as Butuan and Caraga, and lies toward Bohol, and is bounded by Mazaua. As we shall return to that island again, I shall say nothing further [now].
[109] In the afternoon, I desired to return to the ships, and the king and the other chief men wished to accompany me, and therefore we went in the same balanghai. As we were returning along the river, I saw, on the summit of a hill at the right, three men hanging from one tree, the branches of which had been cut away. I asked the king what was the reason for that, and he replied that they were malefactors and robbers. Those people go naked as do the others mentioned above. The king’s name is Rajah Calanao. The harbour is an excellent one, and rice, ginger, swine, goats, fowls, and other things are to be found there; it lies in a latitude of eight degrees toward the Arctic Pole and in a longitude of 167 degrees from the line of demarcation, and it is fifty leagues from Cebu, and it is called Kipit. Two days’ journey from there to the north-west is found a large island called Luzon, where six or eight junks belonging to the Lequian people go yearly. [Chart VIII appears here in original.]
Sa gitna ng naturang kapuluan, sa layong labinwalong liga mula sa islang iyon ng Zubu, sa ulo ng isa pang islang tinatawag na Bohol, sinunog namin ang barkong “Conceptione,” sapagkat napakaunti na lámang naming táong natirá [upang paandarin iyon]. Itinago namin ang pinakamainam sa mga laman nitó sa kabilâng dalawang barko, bago tumulak patimog timog-kanluran, binabaybay ang islang tinatawag na Panilongon, kung saan naninirahan ang mga táong itim tulad ng nása Etiopia. Pagkatapos ay dumatíng kami sa isang malaking isla [Mindanao], na ang hari nitó, upang makipag-ayos ng kapayapaan sa amin, ay kumuha ng dugo mula sa kaniyang kaliwang kamay, at gámit ito ay minarkahan ang kaniyang katawan, mukha, at dulo ng kaniyang dila bílang sagisag ng pinakamalapit na pagkakaibigan, at tumulad kami sa kaniya. Dumaong akong mag-isa kasáma ang hari upang makita ang naturang isla. Pagkapasok pa lámang namin sa isang ilog ay madami nang mangingisdang nag-alok ng isda sa hari. Hinubad pagkatapos ng hari ang mga telang nakatakip sa kaniyang maseselang bahagi, at ganoon din ang ilan sa kaniyang mga pinunò; at nagsimula siláng magsagwan hábang umaawit at dinaanan ang maraming kabahayan na nása ilog. Naratíng namin ang bahay ng hari dalawang oras pagkatapos ng takipsilim. Dalawang liga ang layo sa bahay ng hari ng simula ng ilog kung nasaan ang mga barko namin. Pagkapasok namin sa bahay, nadatnan namin ang maraming sulô ng mga dahon ng cane at niyog, na gawa sa anime, at na siyáng nabanggit na sa itaas. Hanggang maihatid ang hapunan, ininom ng hari at ng dalawa sa mga pinunò niya at dalawa sa magagandang babae niya ang nilalaman ng isang malaking banga ng alak ng niyog nang walang anumang kinakain. Isang beses lámang akong uminom sapagkat nagpaumanhin nang nakapaghapunan. Sumusunod silá sa mga parehong seremonya ng pag- inom na ginawa ng hari ng Mazaua.
Pagkatapos ay inihatid na ang hapunan, na binubuo ng kanin at napakaalat na isda at na siyáng nakalagay sa mga porselanang pinggan. Kinain nilá ang kaniláng kanin na para itong tinapay, at niluto ito sa sumusunod na paraan. Nilalagay muna nilá sa isang palayok tulad ng ating mga banga ang isang malaking dahon na tinatakpan ang pinalolooban ang buong banga. Pagkatapos ay naglalagay silá ng tubig at ng bigas, at pagkatapos itong takpan ay pinababayaan itong kumulo hanggang maging kasintigas ng kanin ang tinapay, kapag kinuha ito nang pira-piraso. Pare-parehas ang pagluluto ng kanin sa lahat ng mga distritong iyon. Nang nakakain na kami, nagpahatid ng isang banig ng tambo at isa pa ng niyog, at isang unan ng mga dahon upang matulugan ko ang mga ito. Umalis sa ibáng lugar upang matulog ang hari at ang dalawa niyang babae, hábang natulog ako kasáma ng isa sa kaniyang mga pinunò. Pagsapit ng umaga at hanggang maihatid ang hapunan, naglakad-lakad ako sa naturang isla. Marami akong nakitang gintong kagamitan sa mga naturang kabahayan ngunit kakaunting pagkain. Pagkatapos ay naghapunan kami ng kanin at isda, at pagkatapos ng hapunan, tinanong ko sa hari kung maaari ko bang makita ang reyna. Tumugon siyáng pumapayag siyá, at sabay kaming pumunta sa tuktok ng isang mataas na buról kung nasaan ang bahay ng reyna. Pagpasok ko sa bahay, yumuko ako sa reyna at tinumbasan niya ito sa akin, at pagkatapos ay umupo ako sa tabi niya. Gumagawa siyá noon ng isang banig pantulog na gawa sa mga dahon ng niyog. Sa bahay na iyon, may nakasabit na ilang bangang porselana at apat na bakal na gong—mas malaki ang isa kaysa ikalawa, hábang mas maliit pa ang dalawang ibá—upang tugtugin. Maraming laláki at babaeng alipin doong pinagsisilbihan siyá. Tulad ng mga nabanggit na ang pagkakagawa ng mga bahay na iyon.
Pagkatapos naming magpaalam, bumalik kami sa bahay ng hari, kung saan nagpahatid kaagad sa amin ang hari ng meryenda na tubó. Bulawan ang pinakamaraming produkto ng islang iyon. Pinakita nilá sa akin ang ilang malalakíng lambak, at sumenyas na sinrami ng mga buhok sa kaniláng ulo ang ginto doon, subalit wala siláng bakal na magamit upang hukayin ito, at wala siláng pakialam na pagpaguran [na kunin] ito. Kabílang sa parehong lupain tulad ng Butuan at Calaghan ang bahagi ng naturang isla, at matatagpuan patúngong Bohol, at pinaliligiran ng Mazaua. Sapagkat babalikan natin ang islang iyon, wala muna akong ibáng sasabihin [sa ngayon]. Pagkalipas ng hápon, ninais kong bumalik sa mga barko. Nais ng hari ang ibáng pinunò na samáhan ako, kung kayâ sumakay kami sa iisang balanghai. Hábang nása ilog kami at pabalik, nadatnan ko sa tuktok ng isang buról sa kanan ang tatlong laláking nakabitay mula sa isang punò, na siyáng tinabasan ng lahat ng sanga. Tinanong ko sa hari kung sino ang mga táong iyon at sumagot siyáng mga masasamâng-loob at magnanakaw silá. Hubo’t hubad ang mga táong iyon tulad ng ibá pang nabanggit na sa itaas. Raia Calanao ang pangalan ng hari. Napakainam ng pantalan. Matatagpuan doon ang bigas, luya, baboy, kambing, manok, at ibá pang bagay. Matatagpuan ang pantalan sa latitud na walong digri patúngong Polong Arctico, at sa longhitud na isandaan at animnapu at pitóng digri mula sa guhit ng demarkasyon. May layo itong limampung liga sa Zubu, at tinatawag na Chippit. Matatagpuan pahilagang-kanluran mula doon pagkatapos ng dalawang araw na paglalayag ang isang malaking islang tinatawag na Lozon, kung saan taunang pumupunta ang anim o walong junk ng mga táong Lequian.