[*Date range based on this note, No. 411: Solor, Nobokamor Rusa, and Lomblen. The ship had crossed the Banda Sea (in fact traversing no more than 4 degrees of latitude, half of Pigafetta’s reckoning) and came to the island chain of the Sundas extending from Sumatra to Timor. The passage taken by the Victoria was Boleng Strait or Flores Strait, to the east or west of Solor; and thence they sailed east to Alor, reaching it on 10 January 1522.]
[Victoria reaches Alor (Pigafetta’s Malua) in 8° 20 ́ S latitude.]
LIBRO IV
REGRESO DE LAS ISLAS MOLUCAS A ESPAÑA
Continuando nuestra derrota, pasamos en medio de varias islas, cuyos nombres son: Caioán, Laigoma, Sico, Giogi, Cafi, Laboán, Tolimán, Titameti y Bachián, de que hemos hablado ya, Latalata, Jacobi, Mata y Batutiga. Se nos dijo que en la isla de Cafi los hombres son tan pequeños como los pigmeos: han sido sometidos por el rey de T adore.
Pasamos al oeste de Batutiga y tomamos la dirección del oeste-sudoeste. Hacia el sur, divisamos pequeñas islas. Aquí, los pilotos moluqueses nos dijeron que era necesario fondear en algún puerto para no dar durante la noche en medio de islotes y bajos. Dejamos, pues, el cabo al sudeste y dimos fondo en una isla situada hacia el grado 3 de latitud sur y a cincuenta y tres leguas de distancia de Tadore.
Esta isla se llama Suloch. Sus habitantes son gentiles y no tienen rey: son antropófagos y andan desnudos, tanto los hombres como las mujeres, sin más que un pequeño pedazo de corteza, del largo de dos dedos, delante de sus órganos sexuales. Hay cerca de allí otras islas cuyos habitantes comen carne humana. He aquí los nombres de algunas: Silán, Noselao, Biga, Atulabaón, Leitimor, Tenetum, Gonda, Kailruru, Madanán y Benaia.
Costeamos en seguida las islas de Lámatela y Tenetum.
Habiendo andando más de diez leguas en la misma dirección, fuimos a fondear a una isla llamada Buru, donde encontramos víveres en abundancia, esto es, cerdos, cabras, gallinas, cañas de azúcar, cocos, sagú, un guiso compuesto de plátanos que llaman canali y chicares, conocidos también con el nombre de nanga. Los chicores son una fruta que se asemeja a la sandía, pero cuya cáscara es muy nudosa. La parte interior está llena de pequeñas semillas rojas parecidas a las pepitas de melón; carecen de corteza leñosa, pero son de una sustancia medular como nuestros albaricoques blancos, pero más grandes, muy tiernos y de un sabor como el de las castañas.
Encontramos allí otra fruta que en su forma exterior se parece a las pinas de los pinos, pero de un color amarillo; la parte interior es blanca, y cuando se la corta tiene alguna semejanza con la pera, pero es mucho más tierna y de un gusto exquisito: la llaman comilicai.
Los habitantes de esta isla carecen de rey, son gentiles y andan desnudos, como los de Sulach. La isla de Buru está hacia los 3° 30′ de latitud meridional y dista setenta y cinco leguas de las Molucas.
A diez leguas al este de Buru hay una isla más grande que confina con Geailolo y que se llama Ambón: está habitada por moros y gentiles, residiendo los primeros cerca del mar y los segundos en el interior del país: son antropófagos. Las producciones de esta isla son las mismas que las de Buru.
Entre Buru y Ambón, se encuentran tres islas rodeadas de bajos: Vudía, Kailaruru y Benaia.
A cuatro leguas al sur de Buru yace la pequeña isla de Ambalao.
A treinta y cinco leguas de Buru, tomando hacia el sudoeste cuarta del sur, se encuentra la isla de Bandán y otras trece islas, en seis de las cuales se produce el macis y la nuez moscada. La más grande se llama Soroboa y las restantes Cleliceí, Saniananpi, Pulai, Puluru y Rasoghin; las otras siete son Univene, Pulan, Baracán, Lailoca, Mamicán, Man y Meut. En estas islas sólo se cultiva el sagú, el arroz, los cocoteros, los plátanos y otros árboles de frutas.
Están muy cercanas unas de otras y habitadas todas por moros, que no tienen rey. Bandán está hacia los 6° de latitud meridional y hacia los 163° 30′ de longitud de la línea de demarcación. Como se hallaba fuera de nuestra ruta, no pasamos por ella.
Yendo de Buru al sudoeste cuarta del oeste, después de haber recorrido ocho grados de latitud, llegamos a tres islas muy vecinas una de otras, llamadas Zolor, Nocemamor y Galián. Cuando navegábamos en medio de estas islas, nos asaltó una tempestad que nos hizo temer por nuestra vida, de suerte que hicimos voto de ir en peregrinación a Nuestra Señora de la Guía si teníamos la suerte de salvarnos. Volvimos hacia atrás y nos dirigimos hacia una isla bastante elevada, que se llama Mallúa, donde fondeamos; pero antes de llegar a ella tuvimos que combatir mucho contra las corrientes y las ráfagas que descendían de la montaña.
Los habitantes de esta isla son salvajes y parecen fieras más que hombres; son antropófagos y andan desnudos, cubriendo sólo sus vergüenzas con un pedazo de corteza. Pero cuando van al combate se resguardan el pecho, la espalda y los costados con trozos de piel de búfalo, adornados de conchas y de dientes de cerdos, y se atan por detrás y por delante colas que hacen de piel de cabra.
Se envuelven los cabellos en la cabeza por medio de una especie de peine de junco, con dientes muy largos que les pasan el peinado de parte a parte. Se envuelven la barba con hojas y la encierran en unos estuches de caña, moda que nos hizo reír mucho. En una palabra, son los hombres más feos que hayamos encontrado durante todo nuestro viaje.
Usan sacos hechos de hojas en los cuales guardan su comida y su bebida. Sus arcos y sus flechas los hacen de cañas. Tan pronto como sus mujeres nos percibieron, se abalanzaron hacia nosotros con el arco en la mano en actitud amenazante; pero apenas les hubimos hecho algunos pequeños presentes, se trocaron en buenas amigas nuestras.
Pasamos en esta isla quince días para recorrer los costados de nuestra nave que habían sufrido mucho; y encontramos en ella cabras, gallinas, pescado, cocos, cera y pimienta. Por una libra de hierro viejo nos daban quince de cera.
Hay dos especies de pimienta: la larga y la redonda. La fruta de la pimienta larga se asemeja a las flores del nogal, y la planta a la yedra, enlazándose de la misma manera que ésta a los troncos de los árboles, pero sus hojas son parecidas a las del moral. Esta pimienta se llama luli. La redonda crece de la misma manera, pero el fruto se da en espigas como las del maíz y se la desgrana de la misma manera: la nombran lada. Los campos están cubiertos de pimientos y con ellos se hacen emparrados.
En Mallúa tomamos un hombre que se encargó de conducirnos a una isla donde había mayor abundancia de víveres. La isla de Mallúa está hacia los 8° 30′ de latitud meridional, y a 169° 40′ de longitud de la línea de demarcación.
De camino, nuestro viejo piloto moluqués nos contó que en estos parajes hay una isla llamada Amcheto, cuyos habitantes, tanto hombres como mujeres, no pasan de un codo de alto y que tienen las orejas tan largas como todo el cuerpo, de manera que cuando se acuestan una les sirve de colchón y la otra de frazada. Andan rapados y desnudos. Su voz es áspera; corren con mucha rapidez, habitan debajo de tierra y se alimentan de pescado y de una especie de fruta que encuentran entre la corteza y la parte leñosa de cierto árbol. Esta fruta, que es blanca y redonda como los confites de cilantro, la llaman ambulón. De buena gana habríamos ido a esta isla, si los bajos y las corrientes no nos lo hubiesen impedido.
[183] Proceeding on our course we passed amidst these islands: Caioan, Laigoma, Sico, Giogi, and Caphi (in the island of Caphi is found a race as small as dwarfs, who are amusing people: these are the pigmies, and they have been subjected by force to our king of Tidore), Laboan, Tolimau, Titameti, Batjan, of which we have already spoken, Latalata, Tabobi, Maga, and Batutiga. Passing outside the latter on its western side, we laid our course west-south-west, and discovered many islets toward the south; since the Moluccan pilots told us to abandon ourselves to the winds, we found ourselves amongst many islands and shoals. We turned our course south-east, and encountered an island that lies in a latitude of two degrees toward the Antarctic Pole, and fifty-five leagues from Molucca, called Sulach.
[Chart of Maga, Batutiga, Caphi (Gafi), Sico, Laigoma, Caioian (Kajoa), Giogi (Goraitji?), Labuac (Labuha), Bachiam (Batjan), Tolyman (Tolimau), Tabobi, Latalata and the scroll next to Caphi: ‘In this island live the Pygmies’ (XVIII)]
[Chart of the islands of Ambalao (Ambelou), Buru, Tenetum, Lumatola (Lifamatola), Sulach (Sula Besi), and Ambon (Amboina) (XIX)]
[184] Its inhabitants are heathens, and have no king; they eat human flesh, go naked, both men and women, only wearing a bit of bark two fingers wide covering their private parts. There are many islands thereabout where they eat human flesh; the names of some of them are as follows: Silan, Noselao, Biga, Atulabaou, Leitimor, Tenetun, Gondia, Pailarurun, Manadan, and Benaia. Then we coasted along two islands called Lamatola and Tenetun.
[Chart XIX appears here in original.]
[185] Lying about ten leagues from Sulach, in that same course, we encountered a very large island where one finds rice, swine, goats, fowls, coconuts, sugar cane, sago, a food made from one of their varieties of figs [Bananas] called chanali, chiacare (these are called nangha: chiacare are a fruit resembling the cucumber: they are knotty on the outside, and inside they have a certain small red fruit like the apricot; it contains no stone, but has instead a marrowy substance resembling a bean but larger and having a delicate taste like chestnuts), and a fruit like the pineapple, yellow outside and white inside, that when cut is like a pear, but more tender and much better and called connilicai.
The inhabitants of that island go naked as do those of Solach; they are heathens and have no king. That island lies in a latitude of three and one-half degrees toward the Antarctic Pole, and is seventy- five leagues from Molucca, and its name is Buru. Ten leagues east of the above island is a large island that is bounded by Gilolo and that is inhabited by Moors and heathens. The Moors live near the sea, and the heathens in the interior, and the latter eat human flesh. The products mentioned are produced in that island, and [that island] is called Amboina. Between Buru and Amboina are found three islands surrounded by reefs, called Vudia, Cailaruri, and Benaia. Near Buru, and about four leagues to the south, is a small island called Ambelou.
[Chart XX appears here in original.]
[Chart of Bandan including the islands of Bandam, Zoroboa, Samianapi, Chelicel, Pulach (Ai), Lailaca, Puluran (Rhun), Manuca (Manucan), Baracha, Unuveru, Meut, Man, Rosoghin (Rosengain) (XX)]
[186] About thirty-five leagues to the south by west of the above island of Buru is found Bandan. Bandan consists of twelve islands. Mace and nutmeg grow in six of them, and their names are as follows: Zoroboa, the largest of them all, and the others, Chelicel, Samianapi, Pulae, Pulurun, and Rosoghin. The other six are as follows: Unuveru, Pulaubaracan, Lailaca, Manucan, Man, and Meut. Nutmeg is not found in them, but only sago, rice, coconuts, figs, and other fruits; those islands are located near one another. Their inhabitants are Moors and they have no king. Bandan lies in a latitude of six degrees toward the Antarctic Pole, and in a longitude of 163 and one-half degrees from the line of demarcation, and as it was somewhat outside of our course, we did not go there.
Chart XXI appears here in original.]
[187] Leaving the above-mentioned island of Buru, and taking the course toward the south-west by west, we reached, [after sailing through] about eight degrees of longitude, three islands, quite near together, called Zolot, Nocemamor, and Galiau. While sailing amidst them, we were struck by a fierce storm, which caused us to vow a pilgrimage to Our Lady of Guidance, and running before the storm, we landed at a lofty island, but before reaching it we were greatly worn out by the violent gusts of wind that came from the mountains of that island, and the great currents of water. The inhabitants of that island are savage and bestial, eat human flesh, and have no king; they go naked, wearing only that bark as do the others, except that when they go to fight they wear certain pieces of buffalo hide before, behind, and at the sides, which are ornamented with small shells, boars’ tusks, and tails of goat skins fastened before and behind. They wear their hair done up high and held by certain long reed pins that they pass from one side to the other, which keep the hair high; they wear their beards wrapped in leaves and thrust into small bamboo tubes (a ridiculous sight); they are the ugliest people who live in those Indies. Their bows and arrows are of bamboo, and they have a kind of a sack made from the leaves of a tree in which their women carry their food and drink. When those people caught sight of us, they came to meet us with bows, but after we had given them some presents, we immediately became their friends.
[Chart of the islands of Zolot (Solor, Batuombor, Mallua (Alor),Galiau (Lmblen?), Nocemamor (Nobokamor) (XXI)]
[188] We remained there fifteen days in order to caulk the sides of the ship . In that island are found fowls, goats, coconuts, wax (of which they gave us fifteen pounds for one pound of old iron), and pepper, both long and round. The long pepper resembles the first blossoms of the hazelnut in winter. Its plant resembles ivy, and it clings to trees like that plant; but its leaves resemble those of the mulberry; it is called luli. The round pepper grows like the former, but in ears like Indian corn, and is shelled off; it is called lada. The fields in those regions are full of this [last variety of] pepper, planted to resemble arbours. We captured a man in that place so that he might take us to some island where we could lay in provisions. That island lies in a latitude of eight and one-half degrees toward the Antarctic Pole, and a longitude of 169 and two-thirds degrees from the line of demarcation; and is called Malua.
[Chart of the island of Timor, Botolo, Chendam, Samante, Nossocambu, and the capes on Timor including Suai, Lichsana (Líquicá?), Oibich, Canabaza (XXII)]
[189] Our old pilot from Molucca told us that there was an island nearby called Arucheto, the men and women of which are not taller than one cubit, but who have ears as long as themselves: with one of them they make their bed and with the other they cover themselves. They go shaven close and quite naked, run swiftly, and have shrill voices; they live in caves underground, and subsist on fish and a substance that grows between the wood and the bark [of a tree], which is white and round like preserved coriander and is called ambulon; however, we did not go there because of the strong currents of water, and the numerous shoals.
Sa pagpapatúloy ng aming paglalayag, dinaanan namin ang mga islang iyon, [na siyáng] ang Caioan, Laigoma, Sico, Giogi, at Caphi. Matatagpuan sa nasabing isla ng Caphi ang isang lahi na sinliit ng mga duwende, na mga nakatutuwang tao, at mga unano. Sapilitan na siláng naipailalim sa aming hari ng Tadore. [Dinaanan din namin ang mga isla ng] Laboan, Toliman, Titameti, Bachian, na siyáng nabanggit na natin, Lalalata, Tabobi, Maga, at Batutiga. Pagkaraan sa hulí sa kanlurang panig nitó, tumahak kami ng landas pakanluran timog-kanluran at natuklasan ang ilang munting isla patúngo sa timog. At dahil sinabihan kami ng mga pilotong Maluco na pumunta doon, sapagkat may sinusundan kaming landas sa gitna ng maraming isla at bahura, lumiko kami patúngong timog-silangan at natagpuan ang isang isla sa latitud na dalawang digri patúngong Polong Antarctico at limampu at limang liga mula sa Maluco. Sulach ang tawag dito, at mga pagano ang mamamayan nitó. Wala siláng hari at kumakain ng laman ng tao. Hubo’t hubad silá, parehong laláki at babae, at may suot lámang na piraso ng balakbak na may lapad na dalawang daliri sa harap ng kaniláng maseselang bahagi. Maraming isla sa lugar na iyon na may mga mamamayang kumakain ng laman ng tao. Narito ang pangalan ng ilan sa mga ito: Silan, Noselao, Biga, Atulabaou, Leitimor, Tenetun, Gondia, Pailarurun, Manadan, at Benaia.
Pagkatapos ay binaybay namin ang dalawang islang tinatawag na Lamatola at Tenetun, na may layong mahigit-kumulang sampung liga mula sa Sulach. Natagpuan namin sa parehong landas ang isang napakalaking isla kung saan matatagpuan ang palay, mga baboy, kambing, manok, buko, tubó, sago, isang pagkain na ginagawa mula sa isa sa mga uri ng bunga niláng tinatawag na chanali, at chiacare, na tinatawag na nangha. Isang prutas na kahawig ng pipino ang nangka. Mabuko silá sa labas, at sa loob ay mayroong uri ng munting pulang prutas tulad ng apricot. Wala itong lamáng bato, at sa halip ay may mala-bulalong sangkap na katulad ng priholes ngunit mas malaki. May pinong lasa ang naturang mala- bulalong sangkap katulad ng kastanyas. [Mayroong] isang prutas tulad ng pinya. Dilaw ito sa labas, at puti sa loob, at kapag hiniwa ay para itong peras, ngunit mas malambot at mas masarap. Connilicai ang pangalan nitó. Hubo’t hubad ang mamamayan ng islang iyon tulad ng mga taga-Sulach. Pagano silá at walang hari. Matatagpuan ang naturang isla sa latitud na tatlo at kalahating digri patúngong Polong Antarctico, at may layong pitumpu at limang liga mula sa Maluco. Buru ang pangalan nitó. Sampung liga sa silangan ng nasabing isla ay isang malaking isla na pinaliligiran ng Jiailolo. Tinitirhan ito ng mga Muslim at pagano. Nakatirá ang mga Muslim sa may dagat, at nása looban ang mga pagano. Ang mga hulí ay kumakain ng laman ng tao. Ambon ang tawag dito. Sa pagitan ng Buru at Ambon, matatagpuan ang tatlong isla na pinalilibutan ng bahura, at tinatawag na Vudia, Cailaruri, at Benaia; at malápit sa Buru, at mahigit-kumulang apat na liga sa timog ay isang maliit na islang tinatawag na Ambalao.
Mahigit-kumulang tatlumpu at limang liga sa timog pakanluran ng nasabing isla ng Buru, matatagpuan ang Bandan at labindalawang isla. Tumutubo ang mace at nutmeg sa anim sa mga ito. Narito ang mga pangalan nilá: Zoroboa, na mas malaki sa lahat ng ibá, Chelicel, Samianapi, Pulac, Pulurun, at Rosoghin. Narito ang anim pang ibá: Unuueru, Pulanbaracon, Lailaca, Manucan, Man, at Meut. Walang matatagpuang nutmeg sa kanilá, ngunit sago, palay, buko, bunga, at ibá pang prutas lámang. Magkakalapit ang mga islang iyon at Muslim ang mga mamamayan nitó na walang hari. Matatagpuan ang Bandan sa latitud na anim na digri patúngong Polong Antarctico, at sa longhitud na isandaan at animnapu at tatlo at kalahating digri mula sa guhit ng demarkasyon. Dahil palihis ito sa landas namin, hindi na namin ito pinuntahan.
Paglisan sa nasabing isla ng Buru, at pagtahak ng landas patúngong timog-kanluran pakanluran, naratíng namin ang tatlong islang magkakalapít, na tinatawag na Zolot, Nocemamor, at Galiau, [pagkatapos tawirin ang] mahigit- kumulang walong digri ng longhitud. Hábang naglalayag sa gitna ng mga ito, tinamaan kami ng mabagsik na bagyo na nagdulot sa aming magsagawa ng peregrinasyon sa Nuestra Señora de Guia. Dumaong kami sa isang mataas na isla pagkatapos takasan ang sigwa, ngunit bago makaratíng doon ay lubhang napagod sa mararahas na bugso ng hangin na nagmula sa kabundukan ng nasabing isla, at sa malalakas na agos ng tubig. Mga barbaro at parang hayop ang mga naninirahan sa islang iyon, at kumakain silá ng laman ng tao. Wala siláng hari at hubo’t hubad silá, nakasuot lámang ng naturang balakbak tulad ng ibá, maliban na lámang kapag lumalaban silá kung kailan nagsusuot silá ng ilang piraso ng balát ng kalabaw sa harapán, likuran, at mga tagiliran, at siyáng pinalalamutian ng maliliit na talukab, pangil ng baboy-damo, at mga buntot ng balát ng kambing na nakatali sa harap at likod. Nakaayos ang kaniláng buhok pataas sa pamamagitan ng ilang mahahabàng tambong suklay na nakatusok sa buhok at nagpapanatili ditong nakataas. Nakabalot ng mga dahon ang balbas nilá at nakasiksik sa maliliit na túbong kawayan—isang katawa-tawang tanáwin. Silá ang mga pinakapangit na táong nakatirá sa naturang Indies. Yarì sa kawayan ang kaniláng mga búsog at palaso. Mayroon siláng uri ng sako na gawa sa mga dahon ng isang punò na siyáng pinagsisidlan ng pagkain at inumin ng kaniláng mga babae. Noong nakita kami ng mga táong iyon, pumunta silá upang tagpuin kaming dalá ang kaniláng mga búsog, ngunit pagkatapos namin siláng bigyan ng ilang regalo, kaagad namin siláng naging kaibigan. Nanatili kami doon ng dalawang linggo upang tapalan ang tagiliran ng barko. Matatagpuan sa naturang isla ang mga manok, kambing, buko, pagkit (na binigyan nilá kami ng labinlimang pound para sa isang pound ng lumang bakal), at paminta, parehong ang mahabà at ang mabilog. Ang mahabàng paminta ay kahawig ng mga uod na matatagpuan sa mga hazelnut sa panahon ng taglamig. Kahawig ng halaman nitó ang ivy, at kumakapit ito sa mga punò tulad ng hulíng halaman; ngunit kahawig ng mga dahon nitó ang sa moras. Luli ang tawag dito. Tumutubo tulad ng una ang mabilog na paminta, ngunit sa mga tainga tulad ng mais mula India, at binabalatan ito; at tinatawag itong lada. Ang mga bukid sa mga rehiyong iyon ay punô ng ganitong [hulíng uri ng] paminta,
na itinatanim upang makahawig ang mga arbor. Dumakip kami ng isang laláki sa naturang lugar nang sa gayon ay madalá niya kami sa isang isla kung saan kami makakapag-imbak ng mga probisyon. Matatagpuan ang islang iyon sa latitud na walo at kalahating digri patúngong Polong Antarctico, at sa longhitud na isandaan at animnapu at siyam at dalawang sangkatlong digri mula sa guhit ng demarkasyon; at tinatawag itong Malua.
Sinabi sa amin ng matanda naming piloto mula sa Maluco na mayroong karatig na islang tinatawag na Arucheto, na may mga laláki at babaeng hindi lalagpas sa isang kubito ang tangkad, subalit may mga taingang singhabà ng kaniláng katawan. Ang isang tainga ang nagsisilbi niláng kama at kinukumutan ang sarili gámit ang kabila. Napakaigsi ng buhok nilá at hubo’t hubad silá, mabilis siláng tumakbo, at mayroon siláng matitinis na tinig. Naninirahan silá sa mga yungib sa ilalim ng lupa at nabubuhay sa isda at isang sangkap na tumutubo sa pagitan ng kahoy at balakbak [ng punò], na siyáng puti at bilóg tulad ng napreserbang kulantro, at tinatawag na ambulon. Gayunman, hindi na kami pumunta doon dahil sa malalakas na agos ng tubig at maraming bahura.