[Magellan and sixty of his men in three longboats attack Rajah Lapu Lapu and his forces on Mactan. They are driven back to the ships and Magellan is killed.]
[Magellan proceeds to Mactan. A battle ensues, with Lapulapu emerging victorious. Magellan is killed.]
[Lapulapu convinces Humabon to kill Magellan’s remaining members. Enrique hoodwinks Humabon into letting him escape from the expedition.]
Esperamos efectivamente el día y saltamos entonces en tierra con el agua hasta los muslos, no habiendo podido aproximarse las chalupas a la costa a causa de las rocas y de los bajíos. Éramos en todo cuarenta y nueve hombres, habiendo dejado once a cargo de las chalupas, y siéndonos preciso marchar algún tiempo en el agua antes de poder ganar tierra.
Encontramos a los isleños en número de mil quinientos, formados en tres batallones, que en el acto se lanzaron sobre nosotros con un ruido horrible, atacándonos dos por el flanco y uno por el frente. Nuestro comandante dividió entonces su tropa en dos pelotones: los mosqueteros y los ballesteros tiraron desde lejos durante media hora sin causar el menor daño a los enemigos, o al menos muy poco, porque aunque las balas y las flechas penetrasen en sus escudos, formados de tablas bastante delgadas, y aun algunas veces los herían en los brazos, eso no les detenía, porque tales heridas no les producían una muerte instantánea, según se lo tenían imaginado, y aun con eso se ponían más atrevidos y furiosos.
Por lo demás, fiándose en la superioridad del número, nos arrojaban nubes de lanzas de cañas, de estacas endurecidas al fuego, piedras y hasta tierra, de manera que nos era muy difícil defendernos. Hubo aun algunos que lanzaron estacas enastadas contra nuestro comandante, quien para alejarlos e intimidarlos, dispuso que algunos de los nuestros fuesen a incendiar sus cabañas, lo que ejecutaron en el acto. La vista de las llamas los puso más feroces y encarnizados: algunos aun acudieron al lugar del incendio, que devoró veinte o treinta casas, y mataron en el sitio a dos de los nuestros. Su número parecía aumentar tanto como la impetuosidad con que se arrojaban contra nosotros.
Una flecha envenenada vino a atravesar una pierna al comandante, quien inmediatamente ordenó que nos retirásemos lentamente y en buen orden; pero la mayor parte de los nuestros tomó precipitadamente la fuga, de modo que quedamos apenas siete u ocho con nuestro jefe.
Habiendo notado los indígenas que sus tiros no nos hacían daño alguno cuando los dirigían a nuestras cabezas o cuerpos, a causa de nuestra armadura, pero que teníamos sin defensa las piernas, en adelante sólo dirigieron a éstas sus flechas, sus lanzas y sus piedras, en tal cantidad que no nos fue posible resistir. Las bombardas que teníamos en las chalupas no nos servían de nada a causa de que los bajíos no permitían a los artilleros aproximarse a nosotros.
Siempre combatiendo nos retiramos poco a poco, y estábamos ya a la distancia de un tiro de ballesta, teniendo el agua hasta las rodillas, cuando los isleños, que nos seguían siempre de cerca, empezaron de nuevo el combate, arrojándonos hasta cinco o seis veces la misma lanza.
Como conocían a nuestro comandante, dirigían principalmente los tiros hacia él, de suerte que por dos veces le hicieron saltar el casco de la cabeza; sin embargo, no cedió, combatiendo nosotros a su lado en reducido número. Esta lucha tan desigual duró cerca de una hora. Un isleño logró al fin dar con el extremo de su lanza en la frente del capitán, quien, furioso, le atravesó con la suya, dejándosela en el cuerpo. Quiso entonces sacar su espada, pero le fue imposible a causa de que tenía el brazo derecho gravemente herido. Los indígenas, que lo notaron, se dirigieron todos hacia él, habiéndole uno de ellos acertado un tan gran sablazo en la pierna izquierda que cayó de bruces; en el mismo instante los isleños se abalanzaron sobre él. Así fue cómo pereció nuestro guía, nuestra lumbrera y nuestro sostén. Cuando cayó y se vio rendido por los enemigos, se volvió varias veces hacia nosotros para ver si habíamos podido salvamos. Como no había ninguno de nosotros que no estuviese herido, y como nos hallábamos todos en la imposibilidad de socorrerle o de vengarle, nos dirigimos en el acto a las chalupas que estaban a punto de partir. Fue así cómo debimos la salvación a nuestro comandante, porque en el instante en que pereció, todos los isleños se dirigieron al sitio en que había caído.
El rey cristiano habría podido socorremos y sin duda lo habría hecho, mas el comandante, lejos de prever lo que acababa de suceder, tan luego como puso pie en tierra con los suyos, le ordenó que no se moviese de su balangay y que permaneciese como mero espectador del combate. Cuando le vio sucumbir lloró amargamente.
Pero la gloria de Magallanes sobrevivirá a su muerte. Estaba adornado de todas las virtudes, mostrando siempre una constancia inquebrantable en medio de las más terribles adversidades. A bordo se condenaba a privaciones más grandes que cualquiera de los de la tripulación.
Versado como ninguno en el conocimiento de las cartas náuticas, poseía a la perfección el arte de la navegación, como lo probó dando la vuelta al mundo, que nadie antes que él había osado tentar.
Esta desgraciada batalla se libró el 27 de abril de 1521, en un sábado, día que el comandante había elegido porque lo tenía en particular devoción. Perecieron con él ocho de los nuestros y cuatro indios bautizados, y pocos de nosotros regresamos a las naves sin estar heridos. Los que habían quedado en las chalupas pensaron hacia el fin protegernos con las bombardas, pero a causa de la distancia en que se hallaban, nos hicieron más daño que a los enemigos, quienes, sin embargo, perdieron quince hombres.
En la tarde, el rey cristiano, con consentimiento nuestro, envió a decir a los habitantes de Matan que si querían devolvernos los cuerpos de nuestros soldados muertos, y en especial el del comandante, les daríamos las mercaderías que nos pidiesen: a lo que respondieron que nada podría obligarlos a deshacerse de un hombre tal como nuestro jefe, que querían conservar como un monumento de la victoria alcanzada sobre nosotros.
Al saber la pérdida de nuestro capitán, los que en la ciudad se hallaban comerciando hicieron en el acto transportar las mercaderías a bordo. Elegimos entonces, en su reemplazo, dos comandantes, que fueron Odoardo [Duarte] Barbosa, portugués, y Juan Serrano, español.
Nuestro intérprete, llamado Enrique, que era esclavo de Magallanes, habiendo sido ligeramente herido en el combate, se valió de este pretexto para no bajar más a tierra, donde era necesario para nuestro servicio, pasándose todo el día ocioso, tendido sobre una estera. Odoardo Barbosa, comandante de la nave que montaba antes Magallanes, le dijo que, a pesar de la muerte de su señor, no por eso dejaba de ser esclavo, y que a nuestro regreso a España le entregaría a doña Beatriz, mujer de Magallanes; amenazándole en seguida con hacerle azotar si no se iba inmediatamente a tierra para el servicio de la escuadra.
Levantóse el esclavo aparentando no haber prestado atención a las injurias y amenazas del comandante, y habiendo bajado a tierra, se dirigió a casa del rey cristiano, a quien expresó que pensábamos partir pronto y que si quería seguir el consejo que tenía que darle, podría apoderarse de nuestras naves y mercaderías. El rey le escuchó favorablemente y entre ambos tramaron una traición. El esclavo volvió en seguida a bordo, mostrando más actividad e inteligencia de la que hasta entonces había desplegado.
[97] When morning came, forty-nine of us leaped into the water up to our thighs, and walked through water for more than two crossbow flights before we could reach the shore . The boats could not approach nearer because of certain rocks in the water. The other eleven men remained behind to guard the boats. When we reached land, those men had formed in three divisions to the number of more than fifteen hundred persons. As soon as they became aware of us, they charged down upon us with exceedingly loud cries, two divisions on our flanks and the other on our front. When the captain saw that, he formed us into two divisions, and thus did we begin to fight. The musketeers and crossbow-men shot from a distance for about a half-hour, but uselessly; for they merely pierced their shields, which were made of thin wood, and their arms. The captain cried to them, ‘Cease firing, cease firing!’ but his order was not at all heeded. When the natives saw that we were shooting our muskets to no purpose, crying out, they determined to stand firm, and they redoubled their shouts when our muskets ran out of ammunition. The natives would never stand still, but leaped here and there, covering themselves with their shields. They shot very many arrows, bamboo spears (some of them tipped with iron); at the captain-general they launched pointed stakes hardened with fire, stones, and mud. We could scarcely defend ourselves. Seeing that, the captain-general sent some men to burn their houses in order to terrify them. When they saw their houses burning, they were roused to greater fury. Two of our men were killed near the houses, and we managed to burn twenty or thirty houses. So many of them charged down upon us that they shot the captain through the right leg with a poisoned arrow; on that account, he ordered us to retreat slowly, but the men took to flight, except six or eight of us who remained with the captain. The natives shot only at our legs because they were naked. So many were the spears and stones that they hurled at us, that we could offer no resistance. The mortars in the boats could not aid us since they were too far away, so we continued to retreat for more than a good crossbow flight from the shore, still fighting in water up to our knees. The natives continued to pursue us, and picking up the same spear four or six times, hurled it at us again and again .
[98] Recognizing the captain, so many turned upon him that they knocked his helmet off his head twice, but he always stood firm like a good knight along with some others. We fought thus for more than one hour, refusing to retreat farther; an Indian hurled a bamboo spear into the captain’s face. The latter immediately killed him with his lance, which he left in the Indian’s body. Then, trying to lay hand on sword, he could draw it out only halfway, because he had been wounded in the arm with a bamboo spear. When the natives saw that, they all hurled themselves upon him. One of them wounded him on the left leg with a large terciado, which resembles a scimitar, only being larger; that caused the captain to fall face downward. Immediately they rushed upon him with iron and bamboo spears and with their cutlasses, until they killed our mirror, our light, our comfort, and our true guide. When they wounded him, he turned back many times to see whether we were all in the boats. Thereupon, beholding him dead, we, wounded, retreated as best we could to the boats, which were already pulling off. The Christian king would have aided us, but the captain charged him before we landed not to leave his balanghai, but to stay to see how we fought. When the king learned that the captain was dead, he wept. Had it not been for that unfortunate captain, not a single one of us would have been saved in the boats; for while he was fighting, the others retreated to the boats.
[99] I hope through the efforts of your most illustrious Lordship that the fame of so noble a captain will not become extinguished in our times. Among the other virtues, he was more constant than anyone else in the greatest of storms; he endured hunger better than all others; and more accurately than any man in the world did he chart and navigate, and that this was the truth was seen openly, for no other had had so much natural talent nor the boldness nor the knowledge to sail around the world, as he had almost already accomplished.
[100] That battle was fought on Saturday, 27 April 1521 (the captain desired to fight on Saturday, because it was the day especially holy to him), and eight of our men were killed with him in that battle, and four Indians who had become Christians and who had come after- ward to aid us were killed by the mortars of the boats; of the enemy, only fifteen were killed, while many of us were wounded.
[101] After dinner, the Christian king sent a message with our consent to the people of Mactan, to the effect that if they would give us the captain and the other men that had been killed, we would give them as much merchandise as they wished. They answered that they would not give up such a man, as we had hoped they would, and that they would not give him up for all the riches in the world, but that they intended to keep him as a memorial.
[102] On Saturday, the day on which the captain was killed, the four men who had remained in the city to trade had our merchandise carried to the ships. Then we chose two commanders, namely, Duarte Barbosa, a Portuguese and a relative of the captain, and the Spaniard João Serrão. As our interpreter, Enrique by name, was slightly wounded, he would not go ashore any more to attend to our needs, but always stayed beneath a heavy blanket; on that account, Duarte Barbosa, the commander of the flagship, cried out to him and told him that although his master, the captain, was dead, he was not therefore free: on the contrary, he (Barbosa) would see to it that when we should reach Spain, he should still be the slave of Dona Beatrice, the wife of the captain-general, and he threatened the slave that if he did not go ashore, he would be flogged. The slave arose and, feigning to take no heed to those words, went ashore to tell the Christian king that we were about to leave very soon, but that if he would follow his advice, he could gain the ships and all our merchandise; accordingly, they arranged a plot. The slave returned to the ship, where he showed himself to be more prudent than before.
Pagkaumaga, tumalon sa tubig na hanggang hita ang apatnapu at siyam sa amin, at naglakad sa tubig sa habà na higit sa dalawang lipad ng crossbow bago namin maratíng ang pampang. Hindi na makalapit ang mga bangka dahil sa ilang bato sa tubig. Naiwan ang natiráng labing-isang laláki upang bantayan ang mga bangka. Pagkaratíng namin sa lupa, nakaayos na ang mga naturang kalalakihan sa tatlong dibisyon na may bílang na mahigit isanglibo at limang daang katao. Pagkakita sa amin, sinugod nilá kaming sumisigaw nang napakalakas, dalawang dibisyon sa tagiliran namin at isa sa aming harapán. Pagkakita nitó ng kapitán, inayos niya kami sa dalawang dibisyon, at sa ganito nagsimulang lumaban. Bumaril mula sa malayo ang mga mosketero at crossbowmen sa loob ng kalahating oras, ngunit walang saysay; sapagkat tumatagos lámang ang mga bala sa mga kalasag, na gawa sa manipis na kahoy, at mga armas [ng mga may suot]. Sumigaw sa kanilá ang kapitán, “Itigil ang pagputok! Itigil ang pagputok!” ngunit hindi na nasunod ang kaniyang utos. Nang nakita ng mga katutubo na pinuputok namin ang aming mga musket nang walang saysay, sumigaw siláng determinadong hindi matitinag, at pinaigting pa ang kaniláng mga sigaw. Nang naubos na ang putok ng aming mga musket, hindi humihimpil ang mga katutubo, bagkus ay lumukso paroon at parito, tinatakpan ang mga sarili ng kaniláng mga kalasag.Tiníra nilá kami ng napakaraming palaso at hinagisan ng maraming kawayang sibat (ang ilan ay may bakal na dulo) ang kapitán-heneral, dagdag pa sa mga patusok na tulos na pinatigas ng apoy, bato, at putik, kung kayâ halos hindi na namin maipagtanggol ang mga sarili. Pagkakita nitó, nagpadalá ang kapitán-heneral ng ilang tao upang sunugin ang kaniláng mga bahay nang sa gayon ay takutin silá. Pagkakitang nasusunog ang mga bahay nilá, lalo lámang siláng nagalit. Napatay malápit sa mga naturang bahay ang dalawa sa mga tauhan namin, samantalang nakasunog kami ng dalawampu o tatlumpung bahay.
Napakarami niláng sumugod sa amin na natamaan nilá ng panàng may lason ang kapitán sa kanang binti. Dahil dito, inutusan niya kaming paunti- unting umurong, ngunit tumakbo ang mga tauhan, maliban sa aming anim o walong nanatili sa kapitán. Tiníra lámang kami ng mga katutubo sa aming mga binti, sapagkat hubad ang mga ito; at napakarami ng mga sibat at batong inihagis sa amin na hindi na kami makalaban. Hindi kami matulungan ng mga kanyon sa mga bangka dahil napakalayo nilá. Kung kayâ patuloy kaming umatras sa loob nang mahigit isang lipad ng crossbow mula sa pampang, laging lumalabang may tubig hanggang sa tuhod. Patuloy kaming tinugis ng mga katutubo, at pagkapulot ng parehong sibat, apat o limang beses ay inihahagis ito sa amin nang paulit-ulit. Pagkakilála sa kapitán, napakarami sa kanilá ang bumaling sa kaniya na dalawang beses niláng natanggal ang kaniyang helmet, ngunit nanatili siyáng nakatindig nang matatag tulad ng isang mabuting kabalyero, kasáma ng ibá pa. Sa gayon ay lumaban kami sa loob nang mahigit isang oras, hindi pumapayag na umurong pa. Isang Indio ang naghagis ng kawayang sibat sa mukha ng kapitán, ngunit agad siyáng pinatay ng hulí gámit ang kaniyang sibat, na iniwan niya sa katawan ng Indio. Pagkatapos, sinubukan niyang hawákan ang espada, ngunit kinaya lámang na bunutin ito nang kalahati, sapagkat nasugatan na siyá sa braso ng isang kawayang sibat. Pagkakita nitó ng mga katutubo, sinugod siyá niláng lahat. Sinugatan siyá ng isa sa kanilá sa kaliwang binti gámit ang isang malaking cutlass, na kamukha ng isang scimitar, ngunit mas malaki. Dahil dito ay natumba ang kapitán, una ang mukha, at agad-agad nilá siyáng sinugod gámit ang mga bakal at kawayang sibat at ng kaniláng mga espada, hanggang napatay nilá ang aming salamin, aming liwanag, aming ginhawa, at ang aming tunay na gabay. Nang nasugatan nilá siyá, maraming beses siyáng lumingon upang siguraduhing nakasakay na kami sa lahat sa mga bangka. Pagkakitang napaslang na siyá, sugatán kaming umatras sa abót ng makakaya sa mga bangkang nagsimula nang umalis. Tutulungan dapat kami ng Kristiyanong hari, ngunit inutusan siyá ng kapitán bago kami dumaong na huwag lisanin ang kaniyang ngunit maiwan upang makita kung paano kami lumaban. Pagkaalam na patay na ang kapitán, umiyak ang hari. Kung hindi dahil sa nasawimpalad na kapitán, walang isa sa amin ang maililigtas sa mga bangka, dahil hábang nakikipaglaban siyá, umatras na ang ibá sa mga bangka.
Umaasa akong sa [pamamagitan ng] inyong pinakabantog na Kamahalan na hindi malilimas sa ating panahon ang kasikatan ng kayrangal na kapitán. Bukod sa ibá pa niyang katangian, mas matatag siyá kaysa lahat ng ibá sa harap ng kasakunaan. Mas mahusay niyang natiis ang gutom kaysa lahat ng ibá, at mas naintindihan niya kaysa sinumang tao sa mundo ang mga mapa ng dagat at nabegasyon. At na siyáng lantad ang katotohanang ito, sapagkat wala nang ibáng may angking husay o katapangan na matuto kung paano ikutin ang mundo, tulad ng kaniyang nagawa. Nangyari ang labanáng iyon noong Sabado, ikadalawampu’t pitó ng Abril, 1521. Ninais ng kapitáng lumaban sa Sabado, sapagkat napakabanal ng araw na ito para sa kaniya. Walo sa mga tao namin ang namatay kasáma niya sa labanáng iyon, at apat na Indio, na siyáng naging Kristiyano at na humabol upang tulungan kami, ang napatay ng mga kanyon ng mga bangka. Sa kalaban, labinlima lámang ang namatay, hábang marami sa amin ang sugatán.
Pagkahapon, at sa aming pagpayag, nagpadalá ng mensahe ang Kristiyanong hari sa mga tao ng Matan na tipong kung ibibigay nilá sa amin ang kapitán at ibá pang tauhang namatay, bibigyan namin silá ng kayraming kalakal na nanaisin nilá. Tumugon siláng hindi nilá isusuko ang ganoong tao, tulad ng aming inasahan [na gagawin nilá], at na hindi nilá siyá ibibigay para sa lahat ng yaman sa mundo, at sa halip ay balak nilá siyáng itago bílang memoryal.
Noong Sabado, sa araw na napatay ang kapitán, pinakarga ng apat na tauhang nanatili sa lungsod upang makipagpalitan ang mga kalakal namin pabalik sa mga barko. Pagkatapos ay namilì kami ng dalawang komandante; sina Duante Barboza, isang Portuges at kamag-anak ng kapitán, at si Johan Serrano, isang Español. Dahil bahagyang nasugatan ang aming tagasalin, na nagngangalang Henrich, hindi na siyá dumadaong upang asikasuhin ang mga kailangan naming gawain, at sa halip ay laging nása kama. Dahil dito, sinigawan siyá ni Duante Barboza, ang komandante ng pangunahing barko, at pinagsabihan siyá na kahit patay na ang panginoon nitó, ang kapitán, hindi pa rin siyá malayà; bagkus titiyakin niya [si Barboza] na pagdatíng namin sa España, mananatili pa rin itong alipin ni Doña Beatrice, ang asawa ng kapitán-heneral. At pagkatakot sa alipin na lalatiguhin siyá kung hindi pupunta sa lupa, bumangon ang alipin, kunwang hindi pinansin ang mga salitâng iyon, at dumaong upang ipaalam sa Kristiyanong hari na malápit na malápit na kaming lumisan, ngunit kung susundin nitó ang kaniyang payo, maaari niyang makuha ang mga barko at lahat ng aming kalakal. Sa gayon ay nagkuntsabahan silá, at bumalik ang alipin sa barko, kung saan niya ipinakita na mas tuso na siyá kaysa dati.