[May: The remaining ships pass by Panilongon (approximately Negros). Days later, they reach Kipit (Labason, Zamboanga del Norte). Calanao, the rajah of Kipit, receives the expedition and enters into a blood pact with Carvalho. The crewmen hear about Luzon here. From Kipit, they proceed to Cagayan (now Mapun Island, Tawi-Tawi). The battle-ready inhabitants welcome them.]
[May-June: The expedition further heads northward and reaches Palawan (approximately Aborlan town), but the locals drive them away.]
[June: Transfers to Dyguasam (Saocao or Tegozzao, now Sitio Tagusao, Barong-Barong, Brookes’ Point, Palawan). The crewmen enjoy the warm welcome of the people and meet Bastiam, a Christian trader and a native of the Maluku who knows Portuguese. An unnamed ruler of Palawan enters into a pact of brotherhood with Carvalho.]
Saliendo de esta isla y corriendo al oeste sudoeste, fuimos a fondear a una isla casi desierta. Sus escasos habitantes son moros desterrados de una isla que se llama Burné. Andan desnudos como los de las otras islas y están armados de cerbatanas y de carcajes llenos de flechas y de una hierba que sirve para envenenarlas. Usan también puñales con mangos guarnecidos de oro y de piedras preciosas, lanzas, mazas y pequeñas corazas hechas de piel de búfalo. Nos tomaron por dioses o santos. Hay en esta isla grandes árboles, pero pocos víveres. Está situada hacia 7° 30′ de latitud septentrional, a cuarenta y tres leguas de Chipit: se llama Cagayán.
Desde esta isla, siguiendo la misma dirección hacia el oeste sudoeste, llegamos a una grande, que encontramos bien abastecida de toda clase de víveres, lo que fue gran fortuna para nosotros, porque nos hallábamos tan hambrientos y tan escasos de provisiones que estuvimos varias veces a punto de abandonar nuestras naves y establecernos en alguna tierra para terminar allí nuestros días.
Esta isla, que se llama Palaoán, nos proveyó de cerdos, cabras y gallinas, bananas de varias especies, algunas de un codo de largo y tan gruesas como el brazo, aunque otras no tenían más que un palmo de largo, y otras, que eran las mejores, eran aún más pequeñas. Tienen también cocos, cañas de azúcar y raíces semejantes a nabos. Cuecen el arroz en el fuego, dentro de cañas o en vasos de palo, por cuyo sistema se conserva más largo tiempo que el que se cuece en marmitas. Del mismo arroz se saca, por medio de una especie de alambique, un vino más fuerte y mejor que el de la palmera. En una palabra, esta isla fue para nosotros la tierra de promisión. Está hacia los 9° 20′ de latitud septentrional y a 171° 20′ de longitud de la línea de demarcación. Después de presentados al rey, contrajo éste con nosotros alianza y amistad, en cuyo testimonio, habiéndonos pedido un cuchillo, se sacó con él sangre del pecho, con la cual se tocó la frente y la lengua. Nosotros hicimos otro tanto.
Los habitantes de Palaoán andan desnudos, como todos los de estos pueblos; pero les gusta adornarse con anillos, cadenetas de latón y cascabeles. Sin embargo, lo que más les agrada es el alambre, que les sirve para sus anzuelos. Casi todos cultivan sus propios campos. Usan cerbatanas y grandes flechas de palo, de más de un palmo de largo, algunas guarnecidas en la punta de una espina de pescado, y otras de una caña envenenada con cierta hierba: estas flechas no están provistas de plumas en su extremo posterior, sino de una madera muy suave y muy liviana. En la punta de la cerbatana atan un hierro, y cuando se les han agotado las flechas, se sirven de ellas a manera de lanzas.
Poseen también, domesticados, gallos muy grandes, que no los comen por una especie de superstición, pero que cuidan para hacerlos combatir entre sí, con cuyo motivo se hacen apuestas y se adjudican premios a los dueños de los gallos vencedores.
[110] Leaving there and laying our course west-south-west, we cast anchor at a not very large and almost uninhabited island. The people of that island are Moors and were banished from an island called Borneo. They go naked as do the others; they have blow-pipes and small quivers at their side, full of arrows and a poisonous herb; they have daggers whose hafts are adorned with gold and precious gems, spears, bucklers, and small cuirasses of buffalo horn. They called us ‘holy beings’. Little food was to be found in that island, but [there were] immense trees. It lies in a latitude of seven and one-half degrees toward the Arctic Pole, and is forty-three leagues from Kipit, and its name is Cagayan.
[Chart of Caghaiam (Cagayan (VIII)]
[111] About twenty-five leagues west-north-west of the above island we found a large island, where rice, ginger, swine, goats, fowls, figs one-half cubit long and as thick as one’s arm (they are excellent, and certain others are one span and less in length and are much better than all the others), coconuts, potatoes, sugar cane, and roots resembling turnips in taste are found, and rice cooked under the fire in bamboos or in wood (this kind lasts better than that cooked in earthen pots). We could well call that land ‘the promised land’ because we suffered great hunger before we found it. We were often on the point of abandoning the ships and going ashore in order that we might not die of hunger. The king made peace with us by cutting himself slightly in the breast with one of our knives and, upon bleeding, touching the tip of his tongue and his forehead in token of the truest peace, and we did the same. That island lies in a latitude of nine and one-third degrees toward the Arctic Pole, and a longitude of 171 and one-third degrees from the line of demarcation and is called Palawan.
[Chart of Pulaoan (Palawan), Teggozzano porto, and Sundan (IX)]
[112] Those people of Palawan go naked like the others. Almost all of them cultivate their fields; they have blowpipes with wooden arrows more than a span in length with harpoon points, and others tipped with fish-bones, and poisoned with an herb; while others are tipped with points of bamboo like harpoons and are poisoned. At the end of the arrow they attach a little piece of soft wood, instead of feathers. At the end of their blowpipes they fasten a bit of iron like a spearhead; and when they have shot all their arrows they fight with that. They place a value on brass rings and chains, bells, knives, and still more on copper wire for binding their fish hooks. They have large and very tame cocks, which they do not eat because of a certain veneration that they have for them. Sometimes they make them fight with one another, and each one puts up a certain amount on his cock, and the prize goes to him whose cock is the victor. They have distilled rice wine, which is stronger and better than that made from the palm.
Pag-alis doon at pagtahak nang pakanluran timog-kanluran na landas, nagbaba kami ng angkla sa isang di kalakihan at halos walang nakatiráng isla. Muslim ang mga tao ng naturang isla na itinapon mula sa isang islang tinatawag na Burne. Hubo’t hubad silá tulad ng ibá. Mayroon siláng mga sumpit at maliliit na kalubang punô ng mga palaso at isang nakalalasong yerba sa kaniláng tagiliran. Mayroon siláng mga sibat, kalasag, maliliit na cuirass na gawa sa sungay ng kalabaw, at punyal na pinalamutian ng ginto at mamahaling bato ang hawakan. Tinawag nilá kaming mga banal na nilaláng. Kaunting pagkain ang matatagpuan sa naturang isla, ngunit [mayroong] mga dambuhalang punò. Matatagpuan ito sa latitud na pitó at kalahating digri patúngong Polong Arctico, at may layong apatnapu at tatlong liga mula sa Chippit. Caghaian [sa Dagat Sulu] ang ngalan nitó.
Mahigit-kumulang dalawampu at limang liga pakanluran hilagang- kanluran mula sa isla sa itaas, natagpuan namin ang isang malaking isla, kung saan matatagpuan ang bigas, luya, baboy, kambing, manok, bungang may habàng kalahating dipa at singkapal ng braso (nakapainam ng mga ito; at ang ilan ay may habàng isang palad at ang ibá ay kulang, at higit na mas mainam kaysa ibáng lahat), buko, kamote, tubó, at mga ugat na sinlasa ng singkamas. Niluluto doon ang kanin sa loob ng mga kawayan o kahoy gámit ang apoy; at mas tumatagal ito kaysa yaong niluluto sa mga palayok. Matatawag natin ang lupaing iyon bílang lupang pangako, sapagkat nagdusa kami sa matinding gutom bago nahanap iyon. Nása punto na kaming tatalikuran ang mga barko at manaog sa lupa upang hindi kami mamatay sa gutom. Nakipag-ayos ng kapayapaan sa amin ang hari sa pamamagitan ng munting pagsugat sa kaniyang dibdib gámit ang isa sa aming mga kutsilyo, at pagkadugo ay idinampi sa dulo ng kaniyang dila at sa kaniyang noo bílang sagisag ng pinakatunay na kapayapaan, at ginawa din namin ang pareho. Matatagpuan ang naturang isla sa latitud na siyam at sangkatlong digri patúngong Polong Arctico, at sa longhitud na isandaan at pitumpu at isa at sangkatlong digri mula sa guhit ng demarkasyon. [Tinatawag itong] Pulaoan.
Hubo’t hubad ang mga tao ng Pulaoan tulad ng ibá. Halos lahat silá ay nililinang ang kaniláng mga parang. Mayroon siláng mga sumpit na may makakapal na kahoy na palaso na may habàng mahigit isang palad, na may mga dulong tarapang, at ang ibá ay may dulo ng mga buto ng isda, at may lason ng isang yerba; hábang ang ibá ay may dulo ng patulis na kawayan tulad ng mga tarapang at may lason. Nagkakabit silá ng isang munting piraso ng malambot na kahoy, sa halip na mga balahibo, sa dulo ng palaso. Sa dulo ng kaniláng mga sumpit, nagtatali silá ng kaunting bakal tulad ng ulo ng sibat; at nakikipaglaban silá gámit ito kapag naitíra na nilá lahat ng kaniláng palaso. Pinahahalagahan nilá ang mga tansong singsing at kadena, kampana, kutsilyo, at mas higit pa sa alambre ng copper na ginagamit niláng pantali ng kaniláng mga kuwit pamingwit. Mayroon siláng malalakí at napakaaamong tandang, na hindi nilá kinakain dahil may taglay siláng paggalang para sa mga ito. Pinapagsabong nilá ang mga ito minsan, at naglalagay ang bawat isa ng isang halaga sa kaniyang tandang, at napupunta ang premyo sa may-ari ng matagumpay na tandang. Mayroon siláng dinestilang alak ng kanin na mas matapang at mas masarap kaysa gawa sa niyog.